Niezależnie od silnych prądów sekularyzacyjnych, polskie społeczeństwo cechuje wciąż mocne przywiązanie do wiary, a Kościół posiada tu olbrzymi potencjał apostolski, nieporównywalny do wielu innych krajów.
Religijność
91,9 proc. Polaków deklaruje przynależność do Kościoła katolickiego. W 2019 r. należało doń 32 mln 461 tys. wiernych, skupionych w 10 tys. 382 parafiach (9666 diecezjalnych i 666 zakonnych).
W Polsce – pomimo silnych tendencji sekularyzacyjnych w naszym kręgu kulturowym – w porównaniu z innymi krajami Europy wskaźniki religijności spadają powoli, co socjologowie określają terminem „pełzającej sekularyzacji”. W 1990 r. we Mszy niedzielnej uczestniczyło 50,3 proc. zobowiązanych, w 2013 r. procent ten spadł do 39,1 proc. a w 2019 r. – 36,9 proc. (ostatnie badanie).
Według danych Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego procent osób deklarujących się jako głęboko wierzące wynosi ok. 11 proc. Częściej wierzą kobiety, wśród których jest 14,4 proc. głęboko wierzących i 70,3 proc. wierzących, a wśród mężczyzn jest 7,6 proc. głęboko wierzących i 68,8 proc. – wierzących.
Struktury i siły apostolskie
Kościół w Polsce składa się z 15 metropolii, w których skład wchodzi 45 diecezji, w tym 3 należące do Kościoła obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, oraz z Ordynariatu Polowego. Jest 154 biskupów, z czego co trzeci na emeryturze. Biskupów diecezjalnych jest 44, a biskupów pomocniczych – 55. Statystyczny biskup liczy 66 lat, pochodzi ze wsi lub małego miasteczka i ma doktorat z teologii. Średnia wieku biskupa pomocniczego to 59 lat a ordynariusza diecezji – 64.
W Polsce mamy 33,6 tys. kapłanów: 24,7 tys. księży diecezjalnych i 8,9 tys. kapłanów zakonnych oraz 1,2 tys. braci i ok. 19 tys. sióstr. Tak wysoka liczna kapłanów jest efektem boomu powołaniowego z czasów Jana Pawła II. Obecnie zgłasza się o połowę mniej kandydatów.
Życie konsekrowane
Zgromadzenia żeńskie
W Polsce działają 104 żeńskie zgromadzenia czynne oraz 13 kontemplacyjnych. W zgromadzeniach czynnych żyje ponad 17 tys. sióstr a w kontemplacyjnych 1270. Siostry zakonne prowadzą 109 Kół Caritas, 45 grup wolontariatu czy 39 grup duszpasterstwa więziennego. Zakonnice zajmują się również ewangelizacją przez media: w radiu, telewizji lub zaangażowane są w działalność internetową. Prowadzą 6 wydawnictw, ok. 500 stron internetowych i ok. 400 profili na Facebooku i Twitterze.
Zakony męskie
Polska ma 11 tys. 173 zakonników żyjących w 59 zgromadzeniach, z których najliczniejsi są franciszkanie (1233), salezjanie (992), franciszkanie konwentualni (926), pallotyni (592), jezuici (586), dominikanie (439) i redemptoryści (413).
Męskie instytuty życia konsekrowanego prowadzą 708 parafii, 174 sanktuaria, 111 rektoratów i wikariatów samodzielnych oraz 453 inne kościoły i kaplice. Zakonnicy są biskupami (40), proboszczami, wikariuszami, egzorcystami, kapelanami w szpitalach, formatorami i kapelanami sióstr zakonnych, duszpasterzami akademickimi, duszpasterzami ruchów i stowarzyszeń religijnych oraz duszpasterzami wielu specjalnych grup wiernych. Zakony prowadzą też własne placówki edukacyjne: 14 przedszkoli, 44 szkoły podstawowe, 45 liceów, 8 techników, 8 szkół zawodowych, 10 szkół wyższych i 97 oratoriów dla dzieci i młodzieży. W ciągu roku organizują ponad 1700 turnusów wyjazdowych obejmujących prawie 30 tys. dzieci i ponad 100 tys. młodzieży.
Praca charytatywna
Kościół katolicki jest największą w Polsce – po strukturach państwa – organizacją świadczącą pomoc potrzebującym. Działalność charytatywna jest realizowana na kilku poziomach: instytucji diecezjalnych, zakonów, wspólnot parafialnych oraz ruchów, stowarzyszeń i fundacji. Największą w Polsce organizacją dobroczynną jest Caritas Polska i Caritas diecezjalne (w 45 diecezjach), prowadząca kilka tysięcy placówek pomocy najbardziej potrzebującym.
Praca charytatywna prowadzona jest także w dużej części polskich parafii, realizuje ją 3250 parafialnych zespołów Caritas oraz wiele parafialnych organizacji bądź wspólnot.
Zgromadzenia żeńskie prowadzą 72 domy dziecka, w tym 13 rodzinnych domów dziecka, 112 domów pomocy społecznej – dla dzieci, młodzieży i dorosłych, 28 domów opieki, 5 placówek zapewniających całodobową opiekę niepełnosprawnym, 10 domów dla matek z małymi dziećmi, 2 przytuliska dla bezdomnych i 2 domy dla wychodzących z bezdomności, 25 stołówek dla biednych i 95 punktów wydawania żywności. Do dzieł prowadzonych przez zakony żeńskie w Polsce należy również m.in. ponad 30 zakładów opiekuńczo-leczniczych, 2 szpitale, 25 gabinetów lekarskich, 6 zakładów rehabilitacyjnych, 3 hospicja, 38 okien życia, 65 domów rekolekcyjnych i 57 domów wypoczynkowych dla świeckich.
Zakony męskie w ramach swej działalności charytatywnej prowadzą: 7 szpitali, 12 hospicjów, 9 przychodni i ośrodków zdrowia, 27 domów opieki, 8 młodzieżowych ośrodków wychowawczych, 14 ośrodków terapii dla osób uzależnionych czy 9 schronisk lub noclegowni dla bezdomnych. Wiele ośrodków charytatywnych zlokalizowanych jest przy parafiach i wspólnotach zakonnych, w tym np. 69 poradni psychologiczno-pedagogicznych, 112 świetlic dla dzieci, 50 kuchni dla ubogich, 28 ośrodków pomocy rodzinie czy 28 warsztatów terapii zajęciowej.
Świeccy
Badania z 2018 r. wykazały, że „wiernych zaangażowanych” jest około 8 proc.. Obecne w Polsce ruchy, wspólnoty i stowarzyszenia laikatu są bardzo różnorodne. Część wspólnot szczyci się kilkusetletnią historią, jak np. świeckie wspólnoty franciszkańskie, dominikańskie czy karmelitańskie. Najliczniejsza, a zarazem jedna ze starszych wspólnot w Polsce, obecna od końca XIX w., to Żywy Różaniec.
Są też współczesne ruchy i wspólnoty, które zostały przeszczepione na polski grunt z zagranicy, takie jak Odnowa w Duchu Świętym, Droga Neokatechumenalna czy Legion Maryi, jak również Prałatura Świętego Krzyża i Opus Dei i ruch Wiara i Światło.
Rdzennie polskie nowe wspólnoty to Ruch Światło-Życie zwany oazą oraz Domowy Kościół, Spotkania Małżeńskie, Przymierze Rodzin czy Rodzina Rodzin. Z odtworzonych przedwojennych struktur laikatu ważną funkcję spełnia Akcja Katolicka, ukierunkowana w szczególności na działalność społeczną, czy Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Z kolei ważną rolę wśród elit odgrywają Kluby Inteligencji Katolickiej.
Z badań ISKK wynika, że przy parafiach istnieje 65,5 tys. mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji, a należy do nich 2,57 mln osób. Działalność 61 proc. z nich nakierowana jest na dzieci lub młodzież, 54 proc. na osoby starsze, 32 proc. na osoby ubogie, 24 proc. na osoby niepełnosprawne, 14 proc. na bezrobotnych oraz 14 proc. na ofiary przemocy.
Ruch pielgrzymkowy
Polacy są narodem, który ceni sobie pielgrzymowanie. Przed pandemią pielgrzymowało w różne miejsca w kraju i za granicą ok. 7 mln Polaków rocznie. W Polsce jest 1050 sanktuariów: 793 maryjne, 126 Pańskich i 131 związanych z kultem świętych. Około 500 z nich stanowi regularny cel pielgrzymek. Najważniejszym sanktuarium w kraju pozostaje Jasna Góra. W 2019 r. nawiedziło ją 4 mln 400 tys. pielgrzymów, w tym 133 tys. w pielgrzymkach pieszych. Wśród najliczniej odwiedzanych miejsc świętych znajduje się także Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Krakowie Łagiewnikach, gdzie rocznie przybywa ok. 2 mln osób z 90 krajów. Inne najliczniej odwiedzane sanktuaria to sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej na Krzeptówkach, Kalwaria Zebrzydowska i Licheń, gdzie przybywa ok. 1 mln pielgrzymów rocznie.
Misje
Na misjach „ad gentes” (czyli w tradycyjnych krajach misyjnych) posługuje 1883 polskich misjonarzy i misjonarek, którzy obecni są w 99 krajach na 5 kontynentach. Wśród nich jest 303 księży diecezjalnych, 879 zakonników i 662 siostry zakonne oraz 39 misjonarzy świeckich. Ponadto na terenach b. ZSRR pracuje 197 księży diecezjalnych i 367 kapłanów zakonnych, 37 braci i 213 sióstr z Polski.
Media katolickie
Wspólnota katolicka w Polsce posiada obecnie 5 ogólnopolskich tygodników „Gość Niedzielny”, „Niedziela”, „Tygodnik Powszechny, „Przewodnik Katolicki” i „Idziemy”, 44 stacje radiowe wraz z ogólnopolskim Radiem Maryja należącym do redemptorystów, redakcje katolickie w mediach publicznych w Polskim Radio oraz Telewizji Polskiej oraz prywatną Telewizję Trwam. Sektorem rozwijającym się najszybciej – a bardzo intensywnie w okresie pandemii – są katolickie portale internetowe. Wśród najlepiej rozwijających się należy wymienić jezuicki DEON.PL (5 mln stałych użytkowników), OPOKA.PL (ok. miliona stałych użytkowników) i ALETEIA.PL ( ok. miliona stałych użytkowników).
Na szczeblu ogólnokrajowym ważną rolę odgrywa Katolicka Agencja Informacyjna, której przekaz kierowany jest zarówno do mediów katolickich, jak i świeckich.
Uczelnie katolickie
Kościół w Polsce prowadzi 2 uniwersytety: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II oraz Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie jak również 3 wyższe uczelnie na statusie uczelni papieskich: Akademia Katolicka w Warszawie, Akademia „Ignatianum” w Krakowie i Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu. Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ma status uczelni państwowej. Ponadto na 6 uniwersytetach państwowych istnieją wydziały teologiczne: w Katowicach, Poznaniu, Toruniu, Opolu, Olsztynie i Szczecinie.
Szkoły katolickie
W Polsce działa 487 szkół katolickich. Według najnowszych danych (z września 2019 r.) jest to 259 szkół podstawowych, 140 liceów ogólnokształcących, 16 techników, 7 szkół branżowych pierwszego stopnia, 10 szkół artystycznych oraz 55 szkół specjalnych.
W szkołach katolickich uczy się ponad 70 tys. uczniów, w tym ponad 44,1 tys. uczniów szkół podstawowych (1,5 proc. ogólnej liczby uczniów w szkołach podstawowych w Polsce) i ponad 21,2 tys. licealistów (4,5 proc. ogółu uczniów w szkołach tego typu). Niemal 2 tys. uczniów uczęszcza do katolickich techników i szkół branżowych pierwszego stopnia, ponad 500 osób uczy się w szkołach artystycznych, a około 2,5 tys. w szkołach specjalnych.
Przeciwdziałanie wykorzystywaniu seksualnemu
Przestępstwa pedofilii oraz molestowania małoletnich są w Polsce – nie tylko w Kościele – poważnym problemem społecznym. Według Raportu opublikowanego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę, 12,4 proc. dzieci i młodzieży między 11. a 17. rokiem życia doświadczyło przynajmniej jednej z form wykorzystania seksualnego.
Co roku sądy państwowe skazują za przestępstwa wykorzystywania seksualnego małoletnich średnio 1 tys. 356 osób. W świetle informacji z Centralnej Bazy Danych Osób Pozbawionych Wolności z grudnia 2020: „karę tę odbywa obecnie 1073 skazanych, w tym 3 duchownych wyznania rzymskokatolickiego”.
Jeśli chodzi o skalę tych przestępstw dokonywanych przez duchownych, w świetne danych zebranych przez Sekretariat Konferencji Episkopatu a opublikowanych przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, w Polsce w latach 1990-2020 odebrano 750 zgłoszeń przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich przez osoby duchowne, z czego w diecezjach 584, a w zakonach 166. Dotyczą one okresu od 1958 r.
Kościół uświadamia sobie ten problem i od 10 lat próbuje zbudować własny system ochrony dzieci i młodzieży, zgodny ze wskazaniami Stolicy Apostolskiej. Od kilku lat koordynacją działań w tym zakresie zajmuje się abp. Wojciech Polak, jako Delegat Konferencji Episkopatu Polski ds. ochrony dzieci i młodzieży. Merytoryczną pomoc w tym zakresie świadczy Centrum Ochrony Dziecka przy Akademii Ignatianum w Krakowie. W każdej diecezji oraz zgromadzeniu męskim powołany został delegat ds. ochrony dzieci i młodzieży, mający przyjmować zgłoszenia i pomagać poszkodowanym oraz przygotowywane zostały specjalne programy prewencji. Jesienią 2019 Konferencja Episkopatu Polski utworzyła Fundację Świętego Józefa, której celem jest różnorodna pomoc osobom pokrzywdzonym, przede wszystkim terapeutyczna.
Najnowszym elementem budowanego systemu jest aplikacja na polskim gruncie motu proprio „Vos estis lux mundi”, dotyczącego rozliczania wyższych przełożonych kościelnych, którzy ukrywali bądź tuszowali przestępstwa w zakresie wykorzystywania seksualnego małoletnich. Na mocy jej działania 2 biskupów zostało zmuszonych do rezygnacji, a wobec 5 innych zostały orzeczone kary.
Opracowano na podstawie: „Kościół w Polsce – Raport”, Katolicka Agencja Informacyjna, Warszawa 2021
